„Oni su sami krivi za svoje stanje“, „Oni treba da se stide“, „Strah me je njih“, „Oni su nasilni“, „Oni su nesposobni“, „To se meni ne može dogoditi“, „Nemam nikakvih sličnosti sa njima“, „Oni su neinteligentni“, „Ne želim da im budem blizu“…
Ovo su samo neke od stigmatizujućih rečenica nastale kao posledica (bar) jednog od tri elementa stigme: stereotipa (neznanja), predrasude (negativnog stava) i diskriminacije (ponašanje).
Stereotipi
Stereotip je u štamparskoj tehnici otisak sa nepokretnim slogom. Po analogiji, u društvenim naukama pojam se koristi za šematski, uprošćen i teško promenljiv odnos prema nekome ili nečemu. Izraz je nastao u periodu javljavanja i razvoja rasnih, etničkih, verskih i socijalnih netrpeljivosti. U osnovi stereotipa nalazi se pogrešna i neopravdano široka generalizacija.
Za nekoga ko ima „stereotipan stav“, svi su isti, i ničija osobenost nije dovoljno važna, pa se skup ljudi posmatra onako kako se želi i smatra da treba, i na taj se način u velikoj meri poništavaju karakterne osobine i kvaliteti svake ličnosti koja je pojedinac za sebe i samo je deo neke grupacije koja je okarakterisana po sopstvenoj volji.
Sociolingvista Čarls E. Hurst sa Univerziteta Vuster tvrdi da je jedan od razloga zbog kojeg nastaju stereotipi nedostatak ličnog poznanstva sa osobama iz druge etničke grupe. Različite discipline daju različite podatke o tome kako se stereotipi razvijaju: Psiholozi istražuju kako se iskustvo koje neko ima o drugoj grupi ocrtava na poimanje i komentarisanje te grupe a kako na međugrupne konflikte. Sociolingvistika se bavi odnosima među grupama i pozicijom različitih grupa u društvenoj strukturi…
U SAD postoji duga tradicija inferiornog odnosa prema afroameričkim, latinoameričkim i drugim manjinskim zajednicama. Dugo se verovalo, a neki veruju i danas, da su pripadnici manjina manje inteligentni od Amerikanaca evropskog porekla i da se nalaze na nižem stupnju kulturnog razvoja. Ovakvo mišljenje ukorenjeno je u američkoj kulturi još od perioda stvaranja Sjedinjenih Američkih Država.
Državni senator K. Kaloun, zalagajući se za produžetak ropstva, izjavio je 1844. godine kako je naučno dokazano da je ropstvo neophodno i da Afrikanci ne mogu da se brinu sami o sebi. Dalje navodi kako Afrikanci često polude pod bremenom slobode i kako je milosrdno i humano dati im vođstvo i zaštitu od mentalnog oboljenja.
Predrasude
„Živimo u svetu u kojem je lakše razbiti atome nego predrasude“ – Albert Ajnštajn.
Predrasude predstavljaju unapred doneseno mišljenje ili sud o nekome ili nečemu što se ne poznaje dovoljno i nije merodavno. Predrasude su težnje uopštavanja, opterećena i veoma su otporne na promenu. U društvenoj psihologiji se naročito proučavaju rasne i etničke predrasude. Ove predrasude ne uključuju samo neutemeljeno negativno mišljenje o drugim društvenim grupama i nekritičko pozitivno o svojoj, nego i mržnju, kao i spremnost na progon, odvajanje i uništavanje pripadnika druge rase ili naroda.
U najpoznatije vrste predrasuda spadaju u najvećoj meri – rasizam, seksizam, ageizam i homofobija.
Rasizam podrazumeva pogrešno negativno mišljenje i ponašanje prema osobama druge rase. Na primer, Afroamerikanci imaju niži status u odnosu na druge Amerikance, samo zato što imaju drugu boju kože. Ageizam je predrasuda prema ljudima, koja se odnosi na njihove godine. Na primer, na našem području ljudi stariji od 40 godina teže nalaze posao, jer se smatraju “starim”. Homofobija je postojanje predrasuda i negativnog mišljenja koji nemaju argumente u realnom svetu, a na osnovu nečije seksualne orijentacije. Na primer, homoseksualci se smatraju nečistim i slično. Predrasude su prisutne u svakom društvu, a opstaju zbog socijalnog učenja i konformizma. Predrasude nisu urođene kod ljudi, već se uče od rođenja, dolaze od porodice, šire familije, prijatelja…
Usvajanje stereotipa i predrasuda počinje vrlo rano, u uzrastu kada deca postavljaju roditeljima razna pitanja. Ako su odgovori na ta pitanja odraz roditeljskih predrasuda, deca će veoma rano, možda već u predškolskoj fazi, prihvatiti te stereotipe i predrasude kao svoje. Početak osnovne škole je period kada se nastavlja sa usvajanjem predrasuda, odnosno kada se deca identifikuju s grupom kojoj su slična, a razvijaju predrasude prema onoj kojoj ne pripadaju. Istovremeno, oko devete godine života od roditelja, komšija, iz medija, deca će preuzeti neke predrasude prema članovima druge verskih zajednica, polne ili uzrasne predrasude, predrasude prema osobama sa invaliditetom i slično.
Diskriminacija
Diskriminacija (potiče od latinske reči discriminare – odvajati, praviti razliku) u najširem smislu predstavlja razlikovanje. Diskriminacija označava i različito postupanje prema nekim pojedincima ili grupama na temelju činjenice koja ih određuje „različitima“. U tom smislu „diskriminisan“ znači „isključen“ – primer osoba sa invaliditetom.
Diskriminacija narušava ljudska prava i ljudsko dostojanstvo. Jednakost svih ljudi kao jedno od osnovnih ljudskih prava zahteva nediskriminaciju.
Zaštita od diskriminacije: savremeno prava privilegovano štiti načelo nediskriminacije koje zabranjuje politike koje uzrokuju smetnje ili štete pojedincima ili grupama zbog svoje rasne, nacionalne, religijske, polne ili rodne pripadnosti, invaliditeta, seksualne orijentacije, socijalnog ili bračnog statusa…
Može postojati u nekoliko oblika:
diskriminacija žena – svaka razlika, isključenje ili ograničenje u pogledu pola, što ima za posledicu ili cilj da ugrozi ili onemogući priznanje, ostvarivanje ili vršenje od strane žena, ljudskih prava i osnovnih sloboda na političkom, ekonomskom, društvenom, kulturnom, građanskom ili drugom polju, bez obzira na njihovo bračno stanje, na osnovu ravnopravnosti žena i muškaraca.
rasna diskriminacija – mere i postupci kojima se ograničavaju prava jedne etničke grupe ili celog naroda i postavlja vidna razlika u tretiranju ove grupe ili naroda i drugih prema kojima se postupa normalno.
ekonomska diskriminacija – u međunarodnim ekonomskim odnosima stavljanje jedne zemlje u nepovoljni položaj, protivno međunarodnom pravu i ugovorima; ono se sprovodi naročitim carinskim tarifama, izuzetnim deviznim ograničenjima, nejednakom podjelom uvoznih i izvoznih kontingenata i drugim administrativnim postupcima koji su različiti od onih što se primjenjuju prema ostalim zemljama; praktikuje se često i radi političkog pritiska na neku zemlju; ređe se primjenjuje u formi potpune ekonomske blokade, ali postoji i takav, najoštriji vid diskriminacije.
